W ostatnich latach można zaobserwować ciekawe i jednocześnie pozytywne zjawisko społeczne. Otóż jakby na przekór rosnącej liczbie rozwodów, wzrasta zainteresowanie opieką nad dziećmi sprawowaną naprzemiennie. Dotyczy to w szczególności ojców, którym coraz częściej autentycznie zależy na stałej obecności w życiu dziecka.
Opieka naprzemienna, inaczej piecza naprzemienna, to jednak nie tylko utrzymywanie w miarę regularnych kontaktów z dzieckiem. To w istocie znacznie więcej, to jeden ze sposobów sprawowania władzy rodzicielskiej. Jest zatem oczywiste, że do sprawowania pieczy naprzemiennej niezbędnym warunkiem jest posiadanie przez oboje rodziców pełni praw rodzicielskich, a nadrzędnym celem dobro dziecka, a nie wygoda rodziców.
Opieka naprzemienna (piecza naprzemienna) – czym jest?
W polskim prawie nie ma jak dotąd precyzyjnej definicji opieki naprzemiennej, trwają dopiero prace nad odpowiednimi uregulowaniami prawnymi. Dlatego podejmując decyzje sądy opierają się na Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, a konkretnie artykule 58 i 107 par.1 tegoż kodeksu.
Opieka naprzemienna polega na sprawowaniu opieki nad małoletnim na zmianę przez oboje rodziców w określonych odstępach czasowych. Z takim modelem wychowawczym mamy do czynienia, gdy rodzice dziecka są rozwiedzeni, żyją w separacji bądź w rozłączeniu. Do tego mieszkają osobno, a dziecko przebywa naprzemiennie u każdego z nich w regularnych odstępach czasu.
Chociaż coraz częściej wykorzystywany, nie jest to jeszcze rodzaj pieczy powszechnie stosowany, ze względu na konieczność spełnienia wielu warunków. Podstawowym wymogiem jest bowiem pełne zaangażowanie obojga rodziców w życie dziecka, współpraca, wyznawanie tych samych zasad wychowawczych, zapewnienie porównywalnych standardów życia codziennego, uznanie, że dobrostan dziecka, zaspokajanie jego potrzeb i dbałość o prawidłowy rozwój, to wartości nadrzędne.
Ustanowienie opieki naprzemiennej przez sąd – jak wygląda procedura?
Pieczę naprzemienną można ustanowić albo na mocy porozumienia między rodzicami, albo poprzez orzeczenie sądu rodzinnego. W przypadku najbardziej z oczywistych względów pożądanego porozumienia między rodzicami, ustalają oni wspólnie takie kwestie, jak: miejsce zamieszkania dziecka, harmonogram (w jakich odstępach czasu i jak długo ma ono przebywać u każdego z rodziców), zakres decyzji (kto i jakie decyzje podejmuje), zasady finansowania i ewentualne inne sprawy. Tego rodzaju porozumienie może zostać zatwierdzone przez sąd.
Jeśli natomiast mamy do czynienia ze sprzeciwem jednego z rodziców i realizacja ugody nie jest możliwa, rozstrzygnięcie należy do sądu, który wydaje orzeczenie na podstawie przedstawionych dowodów czy opinii biegłych. Istnieje również możliwość skorzystania z pomocy mediatora. Zawartą z jego udziałem ugodę przedstawia się sądowi.
Aby ubiegać się o pieczę naprzemienną, należy przedstawić odpowiednie dokumenty, w tym m.in.:
- wniosek o ustalenie opieki naprzemiennej,
- rodzicielski plan wychowawczy (dokument opisujący sposób sprawowania opieki przez oboje rodziców, harmonogram opieki),
- dokumenty, zaświadczenia potwierdzające, że taka forma opieki nad dzieckiem będzie dla niego korzystna.
Władza rodzicielska a naprzemienna opieka nad dzieckiem
O tym, czy w konkretnej sytuacji może znaleźć zastosowanie opieka naprzemienna, decyduje w pierwszej kolejności dobro małoletniego. Zasadniczym warunkiem jest natomiast to, że każdy z rodziców posiada pełną władzę rodzicielską. W praktyce rzecz sprowadza się do tego, że oboje muszą posiadać prawo do podejmowania kluczowych dla życia, zdrowia, kondycji psychicznej i prawidłowego rozwoju dziecka decyzji. W przeciwnym wypadku trudno byłoby oczekiwać od sądu, że powierzy wychowywanie dziecka osobie takich praw nieposiadającej.
Należy zaznaczyć jednak, że władza rodzicielska nie jest tożsama z wywiązywaniem się z obowiązków alimentacyjnych czy utrzymywaniem regularnych kontaktów z dzieckiem. Władza rodzicielska to ogół praw i obowiązków składających się na pieczę nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania go z poszanowaniem jego godności i praw. Powinna być równocześnie wykonywana tak, jak wymaga tego dobro dziecka i dobro społeczeństwa.
Kiedy sąd przyznaje opiekę naprzemienną, a kiedy może jej odmówić?
Jak już wspomniano, decydującym czynnikiem w ocenie sądu będzie zawsze dobro małoletniego. Wszelkie inne czynniki, na przykład silne przekonanie matki czy ojca o lepiej sprawowanej opiece przez nią, bądź przez niego, nie mają, a przynajmniej nie powinny mieć żadnego znaczenia. Niedopuszczalne są również wszelkie próby manipulacji lub narażania dziecka na konflikt lojalności (mamusia czy tatuś?). Sąd orzeka, kierując się ogólnie rozumianym interesem dziecka, a nie jego rodziców. W niektórych przypadkach może zasięgać opinii psychologa czy innych specjalistów.
Opieka naprzemienna zostanie orzeczona, jeśli sąd oceni, że dziecko będzie bezpieczne i szczęśliwe w takich warunkach.
Oprócz konieczności posiadania przez matkę i ojca pełni praw rodzicielskich, należy wykazać, że rodzice są w stanie współpracować, w związku z czym mogą podejmować właściwe decyzje wspólnie. Jeśli natomiast nie mogą dojść do porozumienia i nie potrafią ustalić jednego planu wychowawczego, sąd może nawet orzec ograniczenie władzy rodzicielskiej wobec jednego z nich, co automatycznie wyklucza możliwość ustanowienia pieczy naprzemiennej.
W jakiej formie sąd ustala opiekę naprzemienną?
Piecza naprzemienna może zostać ustanowiona w wyniku porozumienia obojga rodziców, na ich zgodny wniosek. Jeśli rodzice przedstawią samodzielnie opracowany plan wychowania dziecka, sąd go zatwierdzi, gdy w jego przekonaniu właściwie realizuje interes małoletniego. W przypadku braku porozumienia co do zasad sprawowania opieki, sąd wydaje orzeczenie o przyznaniu bądź nie opieki naprzemiennej.
Ponieważ mamy do czynienia ze złożonym procesem wymagającym od rodziców współpracy i zrozumienia potrzeb dziecka, orzeczenie sądu zależy od wielu czynników, takich jak na przykład relacje dziecka z matką i ojcem, dotychczasowy sposób sprawowania władzy rodzicielskiej, czy wreszcie możliwości mieszkaniowe i finansowe obojga.
Jeszcze kilka lat temu w około 60 procentach przypadków sądy przyznawały matkom wyłączną władzę rodzicielską. Obecnie takie sytuacje dotyczą tylko około 40% spraw, a sądy coraz częściej przyznają władzę rodzicielską obojgu rodzicom, wychodząc z założenia, że opieka naprzemienna jest bardziej korzystna dla właściwego rozwoju małoletniego i jego bezpieczeństwa emocjonalnego.
Opieka naprzemienna a alimenty i świadczenie 800+
Piecza naprzemienna to taki model wychowawczy, w którym małoletni mieszka tę samą ilość czasu z obojgiem rodziców, w powtarzających się okresach, na przykład dziecko spędza tydzień pod opieką matki, a następnie tydzień pod opieką ojca. W praktyce oznacza to, że oboje opiekunowie ponoszą podobne koszty utrzymania dziecka. Dlatego zazwyczaj mamy do czynienia ze zniesieniem obowiązku świadczenia alimentacyjnego w przypadku opieki naprzemiennej.
Niekiedy jednak bywa tak, że dochody rodziców są znacznie zróżnicowane, co uniemożliwia obciążenie jednakowej wysokości kosztami obu stron. Wówczas sąd może zadecydować o konieczności świadczenia alimentacyjnego na rzecz osoby będącej w gorszej sytuacji materialnej, aby zapewnić dziecku zbliżone warunki życia w jednym i drugim domu.
Jeśli chodzi o świadczenie 800+, każde z rodziców sprawujących pieczę naprzemienną otrzymuje połowę kwoty tego świadczenia.
Brak zgody jednego rodzica na opiekę naprzemienną
Podstawowym kryterium każdego orzeczenia sądu rodzinnego jest dobro i poczucie bezpieczeństwa dziecka. Dlatego nawet w sytuacjach konfliktowych, kiedy rodzice nie mogą dojść do porozumienia lub drugi rodzic sprzeciwia się takiej formie opieki nad dzieckiem, sąd wybiera najkorzystniejszą dla dziecka możliwość. Oczywiście najlepszym rozwiązaniem jest zawsze porozumienie rodziców, ale nawet wobec jego braku sąd może orzec przyznanie opieki naprzemiennej lub zasugerować pomoc mediatora.
Z drugiej strony może się zdarzyć, że mimo zgodnej współpracy matki i ojca, przedstawionego planu wychowawczego, dobrych relacji obojga z dzieckiem, sąd nie wyrazi zgody na pieczę naprzemienną. Odmowa może być na przykład spowodowana zbyt dużą odległością od szkoły, do której uczęszcza dziecko, a konieczność zmiany placówki oświatowej nigdy nie jest dla dziecka korzystna.
Sprawowanie opieki naprzemiennej po rozwodzie a dobro dziecka
Opieka naprzemienna może zostać orzeczona zarówno w trakcie procesu rozwodowego, jak i w wyniku innych postępowań przed sądem rodzinnym. W nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2015 roku, nadano szczególną rolę prawu dziecka do opieki obojga rodziców.
Dlatego obecnie nawet brak porozumienia między stronami w trakcie rozprawy rozwodowej, nie oznacza automatycznego ograniczenia władzy rodzicielskiej matki czy ojca. Sądy kierują się zasadą, że prawo do sprawowania pieczy nad dzieckiem i jego wychowywania powinny przynależeć do obojga rodziców. Sąd może co prawda ograniczyć władzę rodzicielską jednego z opiekunów, ale tylko wówczas, jeśli wspólna opieka byłaby sprzeczna z dobrem dziecka.
Opieka naprzemienna a wiek dziecka
Na decyzję sądu w sprawie przyznania bądź nie pieczy naprzemiennej, mają wpływ różne okoliczności, między innymi wiek dziecka. Jak wynika z wielu badań, tego rodzaju model wychowawczy nie jest korzystny dla rozwoju emocjonalnego dziecka do lat 3, a w szczególności niemowląt. Może on być bowiem zbyt obciążający emocjonalnie i psychicznie, ponieważ na tym wczesnym etapie rozwoju dziecko potrzebuje przewidywalności i stabilności. To zaś może być trudne do osiągnięcia przy ciągłej zmianie warunków życia i opiekuna. Idealnym rozwiązaniem byłoby, gdyby rodzice sami zdecydowali, od jakiego momentu ich latorośl może funkcjonować w takim systemie.
Opieka naprzemienna a miejsce zamieszkania dziecka
Czasami opieka naprzemienna nie jest możliwa ze względów czysto praktycznych. Dotyczy to chociażby sytuacji, kiedy rodzice mieszkają zbyt daleko od siebie. Trudno oczekiwać, aby dziecko w wieku szkolnym, zobowiązane realizować obowiązki edukacyjne, było zmuszone dojeżdżać do szkoły wiele kilometrów, bądź zmienić szkołę, do której zdążyło się przyzwyczaić. Z całą pewnością tego typu warunki nie wpłyną korzystnie na jego poczucie bezpieczeństwa i komfort psychiczny, tym bardziej, że sam fakt rozstania rodziców jest czynnikiem stresogennym.
Zalety opieki naprzemiennej
Podstawową zaletą opieki naprzemiennej jest bez wątpienia utrzymanie równych relacji dziecka z obojgiem rodziców, co w rezultacie skutkuje zmniejszeniem napięć między nimi. Równie ważnym czynnikiem jest jednakowe zaangażowanie matki i ojca w proces wychowawczy. Jeśli opieka naprzemienna przebiega bez zakłóceń, daje to dziecku poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa, gdyż relacje z rodzicami stają się systematyczne i przewidywalne.
Nie bez znaczenia są również kontakty z dzieckiem innych członków rodziny, przede wszystkim dziadków. Harmonijna współpraca wszystkich bliskich znacznie zmniejsza skutki wstrząsu psychicznego, jakim bez wątpienia jest dla dziecka rozwód czy separacja.
Wady opieki naprzemiennej
Nie jest sprawą prostą jednoznaczne określenie instytucji pieczy naprzemiennej jako wyłącznie dobrej lub wyłącznie złej. Wszystko zależy od konkretnego przypadku, okoliczności rozstania rodziców, ich porozumienia albo jego braku, potrzeb dziecka, warunków życia itd.
Minusem tego rozwiązania w kontekście czysto praktycznym mogą być potencjalne trudności organizacyjne, czy kwestie finansowe związane z koniecznością urządzenia dziecku dwóch domów. Kłopot może sprawiać też brak precyzyjnych przepisów prawnych, co powoduje niepewność i chaos prawny. Te kwestie należałoby więc niezwłocznie uregulować.
Pozostaje sprawa bodajże najważniejsza – wpływ tego modelu opieki na rozwój dziecka. Cotygodniowa zmiana miejsca zamieszkania, a co za tym idzie otoczenia i rówieśników, może skutkować poczuciem braku stabilności i bezpieczeństwa. Dlatego w każdym przypadku wymaga to indywidualnego podejścia sądu i wnikliwej oceny potencjalnych skutków konkretnego orzeczenia.
Jeśli potrzebujesz wsparcia prawnego w sprawach dotyczących opieki naprzemiennej lub ustalenia kontaktów z dzieckiem – skontaktuj się z naszą kancelarią, chętnie pomożemy.